ਬਾਲੀਵੁੱਡ ਨਿਊਜ. ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਵਾਲੀ ਫਿਲਮ ਸੀ। ਇਸ ਫਿਲਮ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਦੀ ਆਪਣੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ। ਫਿਲਮ ਸ਼ਹੀਦ ਦੇ ਪ੍ਰੀਮੀਅਰ ‘ਤੇ, ਤਤਕਾਲੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਲਾਲ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਨੇ ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਨੂੰ ‘ਜੈ ਜਵਾਨ ਜੈ ਕਿਸਾਨ’ ਵਿਸ਼ੇ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਫਿਲਮ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਸੀ। ਸ਼ਹੀਦ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਜੀ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਅਭਿਨੀਤ ਫਿਲਮ ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਆਈ। ਜੇਕਰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਖੁਦ ਇਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਇਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਲਾਕਾਰ ਲਈ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਗੱਲ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਜੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਮੰਗਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਦੇ ਦਿਮਾਗ ਵਿੱਚ ਫਿਲਮ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਆਕਾਰ ਲੈਣ ਲੱਗੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਮੁੰਬਈ ਵਾਪਸ ਆਉਂਦੇ ਸਮੇਂ, ਉਸਨੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਫਿਲਮ ਦਾ ਪਲਾਟ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ।
ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਉਪਕਾਰ ਬਾਰੇ ਕਿਹਾ ਸੀ- ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਹਰ ਫਿਲਮ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਲੈਂਦਾ ਹਾਂ। ਸ਼ਹੀਦ ਦੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਜੋ ਕੁਝ ਮੈਂ ਸਿੱਖਿਆ, ਉਸ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਮੇਰੇ ਵਿੱਚ ‘ਉਪਕਾਰ’ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਅਤੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨ ਕਰਨ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਆਈ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਲਾਲ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਸੀ- ਜੈ ਕਿਸਾਨ ਜੈ ਜਵਾਨ। ਮੈਨੂੰ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕੋ ਕਿਰਦਾਰ ਵਿੱਚ ਕਾਸਟ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਇੱਕ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਕਿਸਾਨ ਹਾਂ, ਜਦੋਂ ਜੰਗ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਿਪਾਹੀ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ।
ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਜੀ ਨੇ ਫਿਲਮ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕਿਉਂ ਕਿਹਾ?
ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਲਾਲ ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਨੇ ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਨੂੰ ‘ਜੈ ਜਵਾਨ ਜੈ ਕਿਸਾਨ’ ‘ਤੇ ਫਿਲਮ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕਿਉਂ ਕਿਹਾ, ਇਸ ਪਿੱਛੇ ਇੱਕ ਅਨੋਖੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਉਸ ਦੌਰ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਜਾਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਉਸ ਸਮੇਂ, ਦੇਸ਼ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਆਫ਼ਤ ਆਈ ਸੀ। ਹਰ ਪਾਸੇ ਅਨਾਜ ਦੀ ਘਾਟ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਸੁਧਾਰ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਦਿਨ ਸਨ। ਮੁਨਾਫ਼ਾਖੋਰਾਂ ਨੇ ਪੇਂਡੂ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ‘ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਟਨ ਅਨਾਜ ਗੁਦਾਮਾਂ ਵਿੱਚ ਸਟੋਰ ਕਰਕੇ, ਗਰੀਬ ਕਿਸਾਨਾਂ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਮੁਸ਼ਕਲ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਇਹ ਉਹ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਲਾਲ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਆਮ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਹਫ਼ਤੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸ਼ਾਮ ਵਰਤ ਰੱਖਣ ਦੀ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਇਸਦਾ ਨਾਮ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਵ੍ਰਤ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸੋਮਵਾਰ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਵਰਤ ਰੱਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਕਈ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਸੋਮਵਾਰ ਨੂੰ ਛੁੱਟੀ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਾਲ ਵਧਦੇ ਤਣਾਅ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੀ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਜੀ ਨੇ ‘ਜੈ ਜਵਾਨ ਜੈ ਕਿਸਾਨ’ ਦਾ ਨਾਅਰਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
ਮੇਰੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਸੋਨਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ…
ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਬੰਦਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਰਾਜ ਕਪੂਰ, ਦੇਵ ਆਨੰਦ ਅਤੇ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਅਮਿਤਾਭ ਬੱਚਨ ਦੀ ਫਿਲਮ ਡੌਨ ਦੀਆਂ ਕਈ ਫਿਲਮਾਂ ਲਈ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਸਾਂਝੇ ਕੀਤੇ। ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਉਪਕਾਰ ਦੇ ਨਾਇਕ ਭਰਤ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਕ ਆਦਰਸ਼ ਕਿਸਾਨ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਹਾਦਰ ਸਿਪਾਹੀ ਬਣਾ ਕੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦਾ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਵਿਚਾਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਦਰਅਸਲ ਇਹ ਸਮੇਂ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ। ਇਸ ਅਹਿਸਾਨ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਅਤੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਦਿਲਾਂ ਨਾਲ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਮੇਰੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਧਰਤੀ ਸੋਨਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ… ਜਾਂ ਸਹੁੰਆਂ, ਵਾਅਦੇ, ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ… ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੀਤਾਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਫਿਲਮ ਨੇ ਇੰਡਸਟਰੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਕਿਰਦਾਰ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ
ਉਸਦਾ ਨਾਮ ਪ੍ਰਾਣ ਸੀ, ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਕਈ ਫਿਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦੁਸ਼ਟ ਖਲਨਾਇਕ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਣ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਪਕਾਰ ਵਿੱਚ ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਪ੍ਰਾਣ ਨੂੰ ਮਲੰਗ ਚਾਚਾ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਫਿਲਮ ਵਿੱਚ ਜਾਨ ਪਾ ਦਿੱਤੀ। ਮਲੰਗ ਚਾਚਾ ਅਪਾਹਜ ਹੈ ਪਰ ਸੱਚਾ ਅਤੇ ਇਮਾਨਦਾਰ ਹੈ। ਉਹ ਪਿੰਡ ਦੇ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਅਤੇ ਹਰ ਘਟਨਾ ‘ਤੇ ਨੇੜਿਓਂ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਨਾਲ ਮਲੰਗ ਚਾਚਾ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਨਹੀਂ ਬਣਾਇਆ। ਉਹ ਇੱਕ ਸੂਫ਼ੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦੰਗਿਆਂ ਦੇ ਸਮੇਂ, ਉਹ ਦੋਵਾਂ ਭਾਈਚਾਰਿਆਂ ਦੇ ਪੀੜਤਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਖੜ੍ਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੰਗਾਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਜਦੋਂ ਇਹ ਗੂੰਜਿਆ- ਜੈ ਜਵਾਨ, ਜੈ ਕਿਸਾਨ
ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਫਿਲਮ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਲਾਲ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅਪੀਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੈ ਜਵਾਨ, ਜੈ ਕਿਸਾਨ ਦੇ ਨਾਅਰੇ ਲਗਾਉਣ। ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੈਕਗ੍ਰਾਊਂਡ ਵਿੱਚ ਫਿਲਮ ਦਾ ਗੀਤ… ਮੇਰੇ ਦੇਸ਼ ਕੀ ਧਰਤੀ… ਸੁਣਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਕਰੀਨ ‘ਤੇ ਤਸਵੀਰਾਂ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇੱਕ ਦਸ ਸਾਲ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਖੰਡਰਾਂ ਦੀਆਂ ਪੌੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਹ ਪੁਕਾਰਦਾ ਹੈ- ਮਲੰਗ ਚਾਚਾ, ਮਲੰਗ ਚਾਚਾ…
ਮਲੰਗ ਚਾਚਾ ਨੇ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦਾ ਦਿਲ ਜਿੱਤ ਲਿਆ
ਉਹੀ ਭਾਰਤ ਵੱਡਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ…ਮੈਂ ਭਾਰਤ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵੰਡ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਵੰਡ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿਆਂਗਾ। ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਗੱਲਬਾਤ ਦੋ ਭਰਾਵਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਜਾਇਦਾਦ ਦੀ ਵੰਡ ਬਾਰੇ ਸੀ, ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਵੰਡ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਖੁਦ ਵੰਡ ਦਾ ਦਰਦ ਝੱਲਿਆ ਸੀ। ਸ਼ਰਨਾਰਥੀ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਪੂਰੀ ਫਿਲਮ ਦੌਰਾਨ, ਮਲੰਗ ਚਾਚਾ ਆਪਣੇ ਗੀਤ ਗਾਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ – ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇੱਕ ਮਸੀਹਾ ਹੋਵੇਗਾ – ਫਿਰ ਵੀ ਤੁਸੀਂ ਬਚ ਨਹੀਂ ਸਕੋਗੇ? ਤੁਹਾਡਾ ਆਪਣਾ…/ਤੁਹਾਡਾ ਆਪਣਾ ਖੂਨ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾ ਦੇਵੇਗਾ/ਜੋ ਅਸਮਾਨ ਵਿੱਚ ਉੱਡਦੇ ਹਨ/ਧੂੜ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਜਾਣਗੇ…
ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ…
ਉਪਕਾਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੇਮ ਚੋਪੜਾ, ਮਦਨ ਪੁਰੀ ਅਤੇ ਆਸ਼ਾ ਪਾਰੇਖ ਦੀਆਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਚਰਚਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣ ਗਈਆਂ। ਇਹ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਦਾ ਟ੍ਰੇਡਮਾਰਕ ਕਿਰਦਾਰ ਭਾਰਤ ਉਪਕਾਰ ਤੋਂ ਉਭਰਿਆ ਅਤੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਬ੍ਰਾਂਡ ਫਿਲਮਾਂ ਦੀ ਲੜੀ ਵੀ ਉਭਰੀ। ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ਹੀਦ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਪਕਾਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ‘ਤੇ ਪੂਰਵ ਔਰ ਪੱਛਮ ਅਤੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਬਣਾਈ।
